Hordhac
Soomaaliya, oo ku taalla Geeska Afrika, waa dal leh taariikh dheer oo qani ah, dhaqammo hodan ah, iyo dad adkaysi badan. Waa dhul ay ku kulmaan dhaqammo, ganacsi, iyo diinta Islaamka, taasoo ka dhigtay meel muhiim ah oo xiriirisa Afrika, Carabta, iyo Aasiya. Taariikhda Soomaaliya waa mid lagu faano, waana sheeko muujinaysa geesinimo, isku duubni, iyo horumar joogto ah.
Soomaaliyadii Hore: Dhulka Punt
Taariikhda Soomaaliya waxay dib ugu noqotaa kumannaan sano ka hor, xilligii Dhulka Punt, oo ahaa boqortooyo caan ah oo lagu xusay qoraallada Masaarida hore. Dhulka Punt waxaa loogu yeeri jiray “Dhulka Eebbe,” waxaana laga ganacsan jiray dahab, foox, malmal, iyo waxyaabo kale oo qaali ah.
Cilmibaadhayaashu waxay aaminsan yihiin in boqortooyada Punt ay ka koobnayd dhulka maanta loo yaqaan Soomaaliya iyo qaybaha kale ee Geeska Afrika. Taasi waxay muujinaysaa in Soomaaliya ay ahayd meel ganacsi oo muhiim ah xilligaas hore. Ganacsatadii Soomaaliyeed waxay xiriir ganacsi la sameeyeen Masar, Carabta, Hindiya, iyo Shiinaha, taas oo keentay in dhaqammo iyo aqoon cusub ay ku faafto gobolka.
Dadkii Soomaalida hore waxay ahaayeen dad badda yaqaan, farsamo yaqaan ah, oo leh bulsho nidaamsan. Kaalintooda ku saabsan ganacsiga iyo safarrada badda ayaa Soomaaliya ka dhigtay xarun muhiim ah oo isku xirta qaaradaha.
Soo Gelidii Islaamka iyo Boqortooyooyinkii Soomaaliyeed
Diinta Islaamka waxay Soomaaliya soo gashay qarnigii 7aad, waxaana ay beddeshay nolosha iyo dhaqanka dadka. Islaamku wuxuu ku faafay si nabad ah, isagoo ay keeneen ganacsato iyo culimo Carbeed. Magaalooyinka xeebaha sida Saylac, Berbera, iyo Muqdisho waxay noqdeen xarumo ganacsi iyo barasho diimeed.
Xilligii dhexe, Soomaaliya waxay yeelatay boqortooyooyin iyo suldaanado awood leh sida Suldaanadii Ajuuraan, Suldaanadii Adal, iyo Suldaanadii Geledi. Boqortooyooyinkaas waxay dhiseen nidaamyo dowladeed adag, waxayna hormariyeen ganacsi, waraaqo iyo waxbarasho.
Suldaanadii Adal, oo xarunteedu ahayd Saylac, waxay caan ku noqotay dagaalladii uu hoggaaminayay Sayid Axmed Gurey (Axmed ibn Ibraahim al-Ghazi), kaas oo qarnigii 16aad dagaal la galay boqortooyadii Axmaarada ee Itoobiya. Xilligani wuxuu muujinayaa midnimada, geesinimada, iyo awoodda istaraatiijiyadeed ee Soomaalida.
Gumaystihii iyo Dagaalladii Xorriyadda
Qarnigii 19aad, markay reer Yurub bilaabeen “Gumaystihii Afrika,” Soomaaliya waxaa qaybsaday saddex quwadood oo waaweyn: Ingiriiska, Talyaaniga, iyo Faransiiska.
Waqooyiga waxaa la wareegay Ingiriiska (British Somaliland).
Koonfurta waxaa qabsaday Talyaaniga (Italian Somaliland).
Dhulka Jabuuti-na waxaa qabsaday Faransiiska (French Somaliland)
Inkasta oo la kala qabsaday, haddana Soomaalidu si geesinimo leh ayay u diideen gumeysiga. Halgamihii ugu caansanaa wuxuu ahaa Sayid Maxamed Cabdulle Xasan, oo hoggaaminayay Dhaqdhaqaaqii Daraawiishta (1899–1920). Daraawiishtu waxay dagaal adag la galeen Ingiriiska iyo Talyaaniga si ay u difaacaan diinta, dalka, iyo dadka.
Inkasta oo ugu dambayntii la jabiyay, dhaqdhaqaaqa Daraawiishtu wuxuu noqday astaanta halganka iyo gobannimada Soomaaliyeed — waana tusaale lagu faano oo dhiirrigeliya jiilasha dambe.
Xorriyaddii iyo Midowgii Soomaaliya
Dabayaaqadii 1950-meeyadii, dareenka waddaniyaddu wuxuu si xoog leh uga dhex billowday shacabka Soomaaliyeed. Ururro siyaasadeed ayaa bilaabay ololeyaal lagu doonayo midnimo iyo madax-bannaani.
Ugu dambayn, 1-dii Luulyo 1960, labada gobol ee British Somaliland iyo Italian Somaliland waxay xorriyad heleen, waxayna ku midoobeen hal dal oo la yiraahdo Jamhuuriyadda Soomaaliya.
Aden Cabdulle Cusmaan Daar wuxuu noqday madaxweynihii ugu horreeyay ee Soomaaliya, halka Cabdirashiid Cali Sharmaarke uu noqday ra’iisul wasaare. Muddo kooban gudahood, Soomaaliya waxay noqotay astaan Afrika ka mid ah oo u taagan nabad iyo is-xorayn.
Sannadkii 1972, afka Soomaaliga ayaa loo qoray farta Laatiin-ka, taas oo xoojisay midnimada iyo waxbarashada dalka.
Dhibaatooyinkii Siyaasadeed iyo Colaaddii Sokeeye
Si kastaba ha ahaatee, sanadihii xigay waxaa dhacay isbeddello siyaasadeed oo sababay qalalaase. Sannadkii 1969, kadib markii la dilay madaxweyne Sharmaarke, Jenaraal Maxamed Siyaad Barre ayaa xukunka la wareegay afgambi ciidan.
Dowladdiisu waxay wadday siyaasad hantiwadaag ah, waxayna sameysay isbeddello waxbarasho iyo xuquuqda haweenka. Laakiin markii dambe waxaa soo baxay musuqmaasuq, cadaadis siyaasadeed, iyo dagaallo qabiil. Sannadkii 1991, xukunkii Barre wuu burburay, taasoo dhalisay dagaalkii sokeeye ee dalka gilgilay.
Inkasta oo dagaalkaasi uu sababay barakac iyo burbur, haddana shacabka Soomaaliyeed waxay muujiyeen adkaysi iyo karti ay dib ugu dhisaan noloshooda iyo dalkoodaba.
Soomaaliya Casriga ah: Horumar iyo Rajo Cusub
Sanadihii u dambeeyay, Soomaaliya waxay ku tallaabsatay xasillooni iyo dib-u-dhis. Dowladda Federaalka Soomaaliya oo la dhisay 2012 waxay noqotay bilow cusub oo u horseeday nabad iyo dowladnimo.
Magaalooyinka sida Muqdisho, Hargeysa, iyo Garowe ayaa hadda ku tallaabsanaya koboc dhaqaale, horumar waxbarasho, iyo dhismo kaabayaal cusub. Qurba-joogta Soomaaliyeed waxay door weyn ka qaadanayaan dib u dhiska dalka iyagoo maalgelin iyo aqoon ku soo kordhinaya.
Soomaaliya maanta waa dal leh dhalinyaro firfircoon, ganacsato guuleystay, iyo dhaqan suugaan iyo gabay qani ah. Diinta Islaamka, qoyska, iyo is-caawinta bulshada ayaa weli ah tiirarka ugu muhiimsan ee nolosha Soomaaliyeed.
Gunaanad
Taariikhda Soomaaliya waa sheeko muujinaysa adkaysi, isku duubni, iyo rajo. Laga soo bilaabo Dhulka Punt ee taariikhiga ah, ilaa xornimadii 1960, iyo dib-u-dhiska maanta — Soomaaliya waa dal leh taariikh dheer iyo mustaqbal ifaya.
Inkasta oo ay soo martay dhibaatooyin, shacabka Soomaaliyeed mar walba way ka adkaadeen caqabadaha. Qaranimadooda, dhaqankooda, iyo rajohooda ayaa ah awoodda dhabta ah ee dalka.
Soomaaliya waxay mar walba ahayd dhul ay ku nool yihiin dad jecel nabadda, horumarka, iyo barwaaqada — waxaana la hubaa in jiilasha cusub ay sii wadi doonaan dhaxalkaas sharafka leh.
si xog fara badan aad u hesho booqo www.xmyuusuf.com
